Ξεκινώντας από τη διακλάδωση των Καλουδιανών με κατεύθυνση τα Τοπόλια περνούμε από το Βουλγάρω, το χωριό που εποίκισαν οι Βούλγαροι στρατιώτες που έφερε ο Νικηφόρος Φωκάς στην Κρήτη το 961 και έδωσαν και την ονομασία.
Λίγο πιο πάνω από το Βουλγάρω υπήρχαν, και υπάρχουν και σήμερα, νερά τρεχούμενα που επέτρεπαν την ανάπτυξη της απαιτητικής σε νερό Λεύκας, Τοπόλια στα Σλάβικα, που έδωσε και την ονομασία του σημερινού χωριού, Τοπόλια. Λεύκες συναντούμε και σήμερα στα Τοπόλια, αλλά η συγκίνηση του φυσιολάτρη κορυφώνεται όταν, την άνοιξη (Απρίλιο-Μάιο), βρεθούμε κοντά στη σήραγγα των Τοπολίων και αντικρίσουμε τις ανθισμένες πλαγιές του φαραγγιού από της μοναδικής ομορφιάς ενδημικό πλουμί ή «κατσούλια», το Ebenus cretica, τον ομορφότερο ίσως ελληνικό θάμνο που θα συναντήσουμε διάσπαρτο στην περιοχή.
Ακόμα εδώ θα συναντήσουμε την «άγρια φασκομηλιά» (Salvia pomifera) με τα όμορφα ασπρογάλανα άνθη της, που πίνουν το «βραστάρι» της για να ρίξουν το ζάχαρο, καθώς και τα γνώριμά μας, θυμάρι (Coridothymus capitatus), αγκίσαρο (Cistus creticus), ασπάλαθο (Calicotome villosa), σκίνο (Pistacia lentiscus), χαρουπιά (Ceratonia siliqua).
Παρακάτω προς την κοίτη του φαραγγιού θα βρούμε τη μυρωδάτη «μυρτιά» (Myrtus communis) σε εκτεταμένες συστάδες. Η μυρτιά ήταν αφιερωμένη στην Αφροδίτη. Ο Θεόφραστος την αναφέρει 4 φορές στα συγγράμματά του, ενώ ο Διοσκουρίδης χρησιμοποιούσε τους καρπούς της σε παθήσεις της κύστης και για δαγκώματα αραχνών και σκορπιών. Τον βρασμένο χυμό της, ανακατεμένο με κρασί, τον έδινε για διάρροια. Τα φύλλα και οι καρποί της είναι πλούσια σε ταννίνες. Τα φύλλα περιέχουν αιθέριο έλαιο που της δίνει τη χαρακτηριστική ευχάριστη οσμή. Στη λαϊκή θεραπευτική της Κρήτης τα κονιοποιημένα ξερά φύλλα χρησιμοποιούσαν για την θεραπεία ελκών από κατάκλιση, ενώ η μάσηση των καρπών θεωρείται αποτελεσματική στη θεραπεία της ουλίτιδας. Όμως το βοτανικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στα σπάνια ενδημικά που βρίσκονται στις πλαγιές του φαραγγιού, τα Centaurea argentea, και Centaurea redempta. Ακόμα και αν δεν έχετε καμία σχέση με τη βοτανική, σίγουρα θα εντυπωσιαστείτε διασχίζοντας την άνοιξη το φαράγγι, έστω και οδικώς, από τα χρώματα και τα αρώματα του μαγευτικού αυτού τόπου.
Συνεχίζοντας το δρόμο περνούμε κάτω από τη σπηλιά με το γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας, τον οικισμό Κατσοματάδο, και περνώντας δίπλα από τις καστανιές (Castanea sativa), τα πλατάνια (Platanus orientalis), τα ρείκια (Erica ardorea που ανθίζει την άνοιξη και Erica manipuliflora που ανθίζει το φθινόπωρο) και τις κουμαριές (Arbutus unedo) που δεσπόζουν στα πλάγια του δρόμου, φθάνουμε στο μαγευτικό Έλος που μαζί με τα διπλανά χωριά το Βλάτος, τη Ρογδιά, τη Λίμνη και τις Στροβλές, αποτελούν μια όαση πράσινου και ζωής. Εδώ σίγουρα εντυπωσιάζουν τα δάση από τις καστανιές, που παράγουν τα φημισμένα κρητικά κάστανα.
Το Έλος, το κεφαλοχώρι των Εννιά χωριών (Ιναχωρίου), είναι η καρδιά της παραγωγής των καστάνων στην Κρήτη. Και εδώ η περιοχή είναι δασωμένη από ρείκια και κουμαριές από τις οποίες παλαιότερα έφτιαχναν, μετά από ζύμωση και απόσταξη, τη φημισμένη «κουμαρόρακη». Αν είναι φθινόπωρο θα γευτείτε τα νόστιμα κούμαρα, που τα εκτιμούν ιδιαιτέρως οι ντόπιοι, όπως έκαναν και οι αρχαίοι Ρωμαίοι που θεωρώντας τα δύσπεπτα, έτρωγαν ένα μόνο (unum edo) δίδοντας έτσι το όνομα στο είδος αυτό (Arbutus unedo).
Φθινόπωρο θα γευτείτε επίσης τα νόστιμα βατόμουρα, τους καρπούς του «βάτου» (Rubus sanctus), που κατακλύζει την περιοχή και κάνει το πέρασμα πολλές φορές δύσκολο. Ο Βάτος ήταν, κατά τη μυθολογία, έμπορος ρούχων και επειδή γινόταν πολύ φορτικός στις γυναίκες για να πουλήσει το εμπόρευμά του, αυτές, παραπονέθηκαν στον Δία που τον μεταμόρφωσε στο γνωστό αγκαθωτό φυτό. Γι’ αυτό και σήμερα, υποστηρίζοντας τους εμπόρους - τέως συναδέλφους του-, σκίζει τα ρούχα των ανθρώπων ώστε να αγοράζουν καινούρια.
Εδώ θα συναντήσουμε και τον «αστύρακα» ή «αστέρακα» (Styrax afficinalis) με τα πανέμορφα, την άνοιξη, άσπρα ευωδιαστά ανθάκια του. Παλαιότερα με τομές που έκαναν στον κορμό του αστύρακα, προκαλούσαν την έκκριση ημίρρευστου μάλλον επουλωτικού υγρού, πολύ αρωματικού λόγω του περιεχομένου βενζοϊκού αιθέρα, κιναμικού οξέος και πολλών αρωματικών ουσιών. Αποξηραμένο αποτελούσε το λεγόμενο «μπουχούρι» με το οποίο οι Τούρκοι λιβάνιζαν τα τζαμιά τους. Διαλύοντας τη ρητίνη αυτή σε ελαιόλαδο οι Τουρκοκρητικοί παρασκεύαζαν το «μπουχουρόλαδο» που το χρησιμοποιούσαν ως αντιρευματικό φάρμακο, σε χιονίστρες αλλά και καλλυντικό για το δέρμα.
Τα πανέμορφα και πανύψηλα δέντρα της περιοχής (πλατάνια, ακαλλιέργητες καστανιές κ.λπ.) θα δούμε να αγκαλιάζει ο κισσός (Hedera helix), που κατά τη μυθολογία ο Διόνυσος έφερε στην Ευρώπη από την Ασία και το φυτό ήταν αφιερωμένο σ’ αυτόν.Αναφέρεται από τον Παυσανία, τον Θεόφραστο και τον Διοσκουρίδη. Στην ομοιοπαθητική χρησιμοποιείται ένα βάμμα από φύλλα κισσού εναντίον της ρινίτιδας, του ραχιτισμού και του καταρράκτη. Ο καρπός είναι τοξικός και προκαλεί φλύκταινες στο δέρμα. Στην λαϊκή θεραπευτική χρησιμοποιούνται τα φύλλα σε καταπλάσματα για εγκαύματα. Το ξύλο θεωρείται άριστο για την κατασκευή της κρητικής λύρας. Το φυτό έχει εξαιρετική σημασία για τη μελισσοκομία επειδή ανθίζει το φθινόπωρο και εφοδιάζει τις μέλισσες με νέκταρ και γύρη.
Όμως συνεχίζοντας την περιήγησή μας θα ήταν ασέβεια να μην αναφέρουμε εδώ την εκτεταμένη καλλιέργεια της ευλογημένης ελιάς (Olea europea) και μάλιστα της ποικιλίας «Μαστοειδής» ή «Τσουνάτη» με τους νόστιμους καρπούς (τσακιστές, νερατζολιές, παστές) και το εξαιρετικό λάδι, που εξασφαλίζει οικονομικά τους κατοίκους του πανέμορφου αυτού τόπου.
Εκτός από την οργιώδη βλάστηση που χαρακτηρίζει την περιοχή, αν ψάξουμε πιο χαμηλά, στον «υποόροφο» των δέντρων και θάμνων, θα συναντήσουμε εδώ τα σπάνια και προστατευόμενα ενδημικά είδη Lathyrus neurolobus, Carex cretica και Symphyamdra cretica με τα πανέμορφα γαλάζια λουλούδια του, που κατατάσσουν την περιοχή στην πρώτη βαθμίδα από πλευράς βοτανικού ενδιαφέροντος.
Ανεβαίνοντας πιο ψηλά και κατευθυνόμενοι προς την κορυφή, στον Άγιο Δίκαιο (1008μ υψόμετρο) συναντούμε σημαντικούς πληθυσμούς από το ενδημικό κυκλάμινο (Cyclamen creticum), τα σπάνια ενδημικά φυτά της Κρήτης που τα συναντήσαμε στο φαράγγι των Τοπολίων Centaurea argentea και Centaurea redempta, ακόμα εδώ θα βρούμε και το Brassica cretica ssp cretica, σπάνιο χασμόφυτο (φυτό των χασμάτων, των γκρεμνών) που εκτός Ελλάδας έχει βρεθεί μόνο στον Λίβανο.
Το ανέβασμα στην κορυφή θα μας χαρίσει μια ανεπανάληπτη πανδαισία στην εικόνα μιας από τις πιο δασωμένες περιοχές της Κρήτης, σε συνδυασμό με το γαλάζιο του ουρανού και της μακρινής θάλασσας.
